25η Μαρτίου σήμερα! , δύο ήλιοι στον ουρανό του Ελληνισμού, σε όλες τις χώρες της γης, όπου υπάρχει ελληνική ψυχή.
Εορτάζει η Εκκλησία μας, τον ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Γιορτάζει και το έθνος μας έναν άλλον ευαγγελισμό. Το ευαγγελισμό της πατρίδας μας και την αποτίναξη των δεσμών της δουλείας και της σκλαβιάς μας από τον Σουλτάνο, τη Υψηλή Πύλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αγώνας για την ελευθερία μας αυτή έγινε σύμβολο αιώνιο και άσβεστος φάρος για όλους τους μετέπειτα αγώνες όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης η οποία πολλές φορές ως την σύγχρονή μας εποχή βρέθηκε σε ηθικά διλήμματα, σε δύσκολη θέση αντιμετωπίζοντας εχθρούς πολλές φορές βγαλμένους από τα ίδια τα σπλάχνα της.
Η προσφορά του κλήρου στην Ελληνική Επανάσταση ήταν σημαντική. Στις δύσκολες αυτές στιγμές αναδείχθηκαν μέσα από τους κόλπους της εκκλησίας αρκετές σημαντικές μορφές: Δεσπότης ήταν ο Βρεσθένης Θεοδώρητος, ένα από τα πιο σημαντικά οργανωτικά μυαλά του Αγώνα. Κληρικός ήταν ο Θεόφιλος Καΐρης που κήρυξε την Επανάσταση στην Άνδρο. Δεσπότης ήταν ο Ρωγών Ιωσήφ, η ψυχή της άμυνας του Μεσολογγίου, που έγραψε την τελευταία σελίδα δόξας, διότι με τη δική του ανατίναξη και με το δικό του μαρτύριο έκλεισε η αυλαία του δράματος του Μεσολογγίου. Κληρικός ήταν ο περιώνυμος για την παιδεία του Κωνσταντίνος Οικονόμος, που πρώτος αυτός εμφανίστηκε ενώπιον του Τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, προς τον οποίον απηύθυνε ικετήρια αναφορά για τη σωτηρία των Γραικών. Τέλος Αρχιμανδρίτης ήταν ο θρυλικός Παπαφλέσσας, ο «μπουρλοτιέρης των ψυχών», που έβαλε τις βάσεις της λαϊκής παιδείας μας ως «μινίστρος των εσωτερικών» και που ανέστησε τον Λεωνίδα στο Μανιάκι πολεμώντας με λίγους εναντίον των πολλών και άριστα συντεταγμένων μονάδων του Ιμπραήμ».
Ένα αρκετά μεγάλο μέρος λοιπόν του δυσδιάβατου δρόμου προς την ελευθερία, το βάδισαν αντάμα εκκλησία και έθνος, παραμερίζοντας τις διαφορές τους που υποκριτικά τονίζουν οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης. Όμως αν αναλογιστούμε την πραγματική έννοια αυτής της λέξης, θα σκοντάψουμε στο μικρό και στενό αποτέλεσμα της άτακτης ανάμειξης πολιτισμών, με σκοπό την κατάργηση της διαφορετικότητας, για την κατάκτηση της οποίας και την παγείωση του σεβασμού όλων μας απέναντί της, όλοι οι δημοκρατικοί άνθρωποι όλων των πολιτικών αποχρώσεων, έδωσαν σκληρούς αγώνες. Καταλήγουμε σε ένα στενό και ασφυκτικό συμπέρασμα που έρχεται σε αντίθεση με το δυσθεώρατο κατόρθωμα των Ελλήνων, δηλαδή την κατάκτηση της ελευθερίας, της αυτονομίας, της αυτοδιάθεσης ενός λαού, του κατά βούληση αυτοπροσδιορισμού του, σεβόμενο πάντα το πολυτιμότερο αγαθό που υπάρχει αμέσως μετά από το αγαθό της ίδιας της ζωής.
Τὸ ᾿21 είναι μια δύσκολη ιστορική κορυφή και θέλει μόχθο να κατακτηθεί. Ειδικά τώρα, που η ιστορία της Επανάστασης φορτώθηκε με πλήθος θεωρητικά προβλήματα και με ανυπόστατες προσεγγίσεις, που τείνουν να την παραμορφώσουν.
Ορισμένες φορές, στην προσπάθεια να υποβαθμιστεί η σημασία της Επανάστασης του 1821 ως απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων ή να αμφισβητηθεί ο εθνικός της χαρακτήρας, αντιτείνεται η ποικιλία των γλωσσών και των φυλών που πολέμησαν υπό τα ελληνικά λάβαρα. Η εξέχουσα θέση των Αρβανιτών στην Εθνεγερσία και άλλους αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού όμως, δεν αρνείται την ελληνική εθνικότητα-αντίθετα δείχνει την ισχύ της και μέσα από τις επί μέρους διαφορές.
Ξεπερνάει τα όρια της σοβαρότητας να αναρωτιόμαστε εάν ο Κανάρης, η Μπουμπουλίνα και οι Σουλιώτες λόγιζαν εαυτούς Έλληνες ή αν ήταν κάποια «μειονότητα».
Η ιστορία είναι μια κοινωνική επιστήμη, βασίζεται στην αντικειμενικότητα η οποία βεβαίως εξασφαλίζεται όχι ανώδυνα, αλλά μέσα από την εγκατάλειψη των προσωπικών και πολιτικών παρωπίδων και φυσικά μέσα από τον αγώνα εύρεσης της αλήθειας.
Είναι ανώφελο να επικεντρώνουμε το βλέμμα μας στις διαφορές μας όταν μπροστά μας υπάρχει μια απέραντη θάλασσα όλων όσων μας ενώνουν. Αυτό το αντιλήφθηκαν εγκαίρως οι επαναστάτες του 1821 και έδωσαν ψυχή, ζωή και περιουσίες για την πατρίδα τους, που γι αυτούς, εκείνη την εποχή, όταν ξέσπασε η επανάσταση, δεν ήταν παρά μόνο το έθνος. Αυτό το έθνος που κράτησε τον Ελληνικό του χαρακτήρα μέσα από υποδούλωση αιώνων, αιματηρές μάχες, εμφυλίους πολέμους, δυσκολίες, δυσπραγία, ανέχεια του λαού και μύρια άλλα δεινά. Οι Κολοκοτρωναίοι, Οι Καραϊσκάκηδες, οι Μιαούληδες, όλοι οι Έλληνες, ρουμελιώτες, αρβανίτες, Σαρακατσάνοι, νησιώτες, σουλιώτες, Μανιάτες, Αρκάδες, όλοι οι Μωραϊτες, Θεσσαλοί, Ηπειρώτες, Κρήτες, Θράκες, Μακεδόνες, έκαναν αυτό που είπε εύστοχα και ο σπουδαίος Καζαντζάκης στην ασκητική του. Το χρέος τους στην ράτσα.
« Η Κραυγή δεν είναι δική σου. Δεν μιλάς εσύ, μιλούν αρίφνητοι πρόγονοι με το στόμα σου. Δεν πεθυμάς εσύ· πεθυμούν αρίφνητες γενεές απόγονοι με την καρδιά σου.»
Από την Κρήτη ως την Θράκη όλη η Ελλάδα άναψε τον πυρσό της επανάστασης. Ακόμη και τα Ιόνια νησιά υπήρξαν χώρος πνευματικών, πολιτικών και πολιτειακών ζυμώσεων που έδωσαν έναν Κάλβο και έναν Σολωμό αλλά και μια Ιόνια Πολιτεία και λειτούργησαν πολλές φορές ως καταφύγιο από τον κατατρεγμό πολλών ηρώων της επανάστασης ακόμη και του ίδιου του Κολοκοτρώνη. Δεν ήταν μόνο μια επανάσταση ενάντια σε έναν κατακτητή αιώνων. Ήταν μια επανάσταση σύμφωνη με της αρχές της σπουδαίας Γαλλικής επανάστασης ενάντια στις πολυεθνικές αυτοκρατορίες των ισχυρών της Ευρώπης. Μια επανάσταση διατήρησης της ιστορίας, της γλώσσας και όλων των ουσιωδών στοιχείων που ενώνουν και θα ενώνουν όλους τους Έλληνες σε όλα τα μήκη και πλάτη της οικουμένης, μια επανάσταση για την ίδρυση εθνικού κράτους, με ζητούμενο το σύνταγμα, την ευνομία και την δικαιοσύνη, όλες εκείνες δηλαδή τις αρετές που ο Αριστοτέλης θεωρεί στα Ηθικά του Νικομάχεια, ως γενεσιουργό αιτία συγκρότησης ανθρώπινης κοινωνίας, ονομάζοντάς την πόλιν.
Όμως η ελευθερία όπως γράφει και ο σπουδαίος μας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, έχει δυο κοφτερές όψεις, όπως τα παλιά ξυραφάκια». Μπορεί να τραυματίσει όποιον στέκεται εμπόδιό της, μπορεί όμως και να βλάψει και όποιον την κατέχει. Είναι εύθραυστη αλλά και επικίνδυνη αν δεν την αντιμετωπίσουμε με τον σεβασμό που της αρμόζει. Είναι μια δύναμη που όταν έχοντάς την διαπράττουμε την ύβριν κατά την αρχαία ελληνική τραγωδία, φερόμαστε δηλαδή με αλαζονεία – όπως πολλές φορές έχει συμπεριφερθεί ο δυτικός κόσμος διαπράττοντας εγκλήματα απέναντι στην ανατολή, σύντομα έρχεται η τίσις, η τιμωρία και η πτώση, κυρίως η ηθική κατάπτωση. Το αγαθό που μας πρόσφεραν απλόχερα με την καρδιά τους όλοι οι πρόγονοί μας από την Ελληνική Επανάσταση, μένοντας πιστοί στα ιδεώδη που διδάχθηκαν από τους δικούς τους προγόνους, οφείλουμε να το διαφυλάξουμε ως πολύτιμο και ιερό. Στην ιστορία του ο Θουκυδίδης, υπέρμαχος και θαυμαστής της δημοκρατικής Αθήνας αν και αριστοκρατικός ο ίδιος, γράφει: Εύδαιμον το ελεύθερον το δ΄ελεύθερον το εύψυχον, για να το σμιλεύσει μετά από 1800 περίπου χρόνια, ο Κάλβος και να κλείσει όλο αυτό το υπέροχο νόημα σε έναν στίχο. Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία.
Οι μπαρουτοκαπνισμένοι φουστανελάδες του 21, άνθρωποι που δεν διέθεταν την σημερινή εγκυκλοπαιδική γνώση που εμείς κατέχουμε, με μόνο τους όπλο το ένστικτο και την ευψυχία τους έδωσαν ένα ηχηρό ράπισμα ενάντια την τυραννία, την σκλαβιά, την υποδούλωση, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και έκαναν μια ολόκληρη, εχθρική ως τότε Ευρώπη απέναντι στις επαναστάσεις των λαών, να υποκλιθεί στον αγώνα τους και να αναγνωρίσει την ύπαρξή μας, όχι μόνο ως αυτόνομο κράτος μέσα στην απερχόμενη Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και τους Έλληνες ως τουλάχιστον πνευματικούς απογόνους εκείνων των παλαιών κατοίκων αυτού του τόπου, που έδωσαν στην Ευρώπη το όνομά της, τα φώτα του πολιτισμού, της γνώσης, της επιστημοσύνης, της φιλοσοφίας, της πολιτικής, του θάρρους και της γενναιότητας.
Ήταν οι επαναστάτες του 1821 που κατέρριψαν εμπράκτως τον Μεσσιανισμό, πήραν τις τύχες τους στα χέρια τους και αποφάσισαν να δράσουν, γνωρίζοντας πως η ελευθερία δεν χαρίζεται αλλά κατακτάται. Μας δίδαξαν τόσο νωρίς, αυτό που πολλά χρόνια αργότερα θα κυριαρχούσε ως ιδέα στην φιλοσοφία του Ζαν Πωλ Σαρτρ, ότι δηλαδή η ουσία της ανθρώπινης ζωής, στηρίζεται στην υπευθυνότητα του ατόμου και ότι όταν κοιτάζεις τον κόσμο παθητικά, μόνο σαν θεατής, χωρίς καμιά δέσμευση, τότε η ελευθερία σου είναι ψεύτικη. Ο δρόμος για την ελευθερία είναι η Οδύσσεια προς την ελευθερία. Μια δοσμένη ελευθερία δεν χρησιμεύει απολύτως τίποτε.
Κοιτάζοντας πάντα με συγκίνηση από αυτό εδώ το βήμα, τους μαθητές που εκπροσωπούν με τον αρτιότερο τρόπο τα σχολεία τους, θέλω να τους χαιρετίσω, να τους επαινέσω εκ μέρους όλων μας και να τους θυμίσω με αφορμή αυτήν την σημαντική επέτειο τα εξής: όλες οι προσπάθειές σας θα έχουν επιτύχει τον στόχο τους αν και μόνο απευθύνονται πρώτα στο χρέος προς την πόλιν – την χώρα σας, τον λαό σας, τους συνανθρώπους σας σε ολόκληρο τον πλανήτη και μετά στον εαυτόν σας και την προσωπική σας ευδαιμονία. Μόνο τότε θα έχετε κατακτήσει την πραγματική αρετή που διέπει κάθε ευσυνείδητο πολίτη του κόσμου και μόνο τότε θα είστε πραγματικά ευτυχισμένοι.
Πριν ολοκληρώσω την ομιλία μου και εφόσον τιμούνται σήμερα όλοι οι γνωστοί και άγνωστοι ήρωες του 1821, ας μου επιτραπεί να εκπληρώσω κι εγώ το δικό μου χρέος, μνημνεύοντας τρεις μανιάτες προγόνους μου οι οποίοι εκ του Σκαμνακίου Γυθείου Λακωνίας ορμώμενοι, πολέμησαν στον Μοριά εναντίον των Οθωμανών. Ο Νικόλαος Ρεντζεπέρης υπαξιωματικός αγωνιστής το 1821, ο Ιωάννης Ρεντζεπέρης αγωνιστής το 1821, και ο Γεώργιος Ρεντζεπέρης εθελοντής αργοτερα το 1899, στην επανάσταση της Κρήτης.
Θα κλείσω με ένα ποίημα του μεγάλου μας ποιητή Γιάννη Ρίτσου για την ελευθερία, που φέρνει στο μυαλό μας το γνωστό εκείνο σύνθημα των ελλήνων επαναστατών του 21 καθώς έμπαιναν στη μάχη, την ελευθερία που τους έκανε να οραματίζονται και να αναπνέουν.
«Θα ξαναπείς την ίδια λέξη. γυμνή
αυτήν που γι’ αυτήν έζησες και πέθανες
που γι’ αυτήν αναστήθηκες (πόσες φορές;)
την ίδια. Έτσι. όλη νύχτα. όλες τις νύχτες.
κάτω απ’ τις πέτρες. συλλαβή-συλλαβή.
σαν τη βρύση που στάζει στον ύπνο του διψασμένου.
στάλα-στάλα. ξανά και ξανά
κάτω απ’ τις πέτρες. όλες τις νύχτες.
μετρημένη στα δάχτυλα. απλά. όπως λες πεινάω
όπως λες σ’ αγαπώ
έτσι απλά. Ανασαίνοντας μπροστά στο παράθυρο
ε-λευ-θε-ρί-α.
Χρόνια πολλά σε όλους και ιδιαιτέρως στους εορτάζοντες,
