Μετά τις πρόσφατες εκλογές ακούστηκαν πολλές αυθόρμητες «ερμηνείες» για τα αποτελέσματα. Κάποιοι απέδωσαν τη συντριβή του ΣΥΡΙΖΑ στην κυβερνητική του θητεία. Αλλοι, όπως ο Μ. Βορίδης, έκαναν λόγο για στρατηγική ήττα των ιδεών της Αριστεράς.
Αλλοι μίλησαν για συντηρητική στροφή της κοινωνίας. Αν δεχτούμε τη θέση αυτή, τότε αποδίδουμε το αποτέλεσμα όχι στους κομματικούς λόγους και πρακτικές αλλά στις αντιλήψεις των ατόμων. Ισχύει αυτό;
Για να απαντήσω προσφεύγω στην έννοια του Λόγου όπως την όρισε ο Μ. Φουκό. Πρόκειται για νοηματικές παγιώσεις οι οποίες ορίζουν λόγους και πρακτικές των κοινωνικών υποκειμένων και συλλογικοτήτων οι οποίες ανταγωνίζονται για το περιεχόμενό τους. Δεν πρόκειται για ιδεολογίες, που είναι πιο «συνειδητές» συλλογικές κατασκευές. Ο Λόγος, οι Λόγοι δεν είναι ομοιογενείς. Αντίθετα, περικλείουν, ιδιαίτερα στις σημερινές πολύπλοκες κοινωνίες, αντιφατικά στοιχεία. Ενδεικτικά ένα Λόγος που εμφανίζεται ως αντιρατσιστικός μπορεί να βρίθει από ρατσιστικά στερεότυπα.
Ας δούμε τα ερευνητικά δεδομένα για τις «προτιμήσεις» των Ελλήνων σε τρία θεμελιώδη ζητήματα:
Παρά τις μικρές μετατοπίσεις ισχυρότατη στον δεσπόζοντα Λόγο είναι η παρουσία του έθνους – της πατρίδας. Συμβαδίζει με μια ηρωική αντίληψη της Ιστορίας, εξαιρετικά ανθεκτική για καπιταλιστική χώρα που δίνει βάρος σε αξίες όπως η ευημερία και για χώρα-μέλος για χρόνια πολλά υπερεθνικής συσσωμάτωσης, της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Προφανέστατα η οικοδόμηση του εθνικού μας εαυτού και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν είναι άμοιρες γι’ αυτό. Αυτή η εικόνα διαχέεται παντού, ιδιαίτερα στο σχολείο – λιγότερο μετά το 1974. Η εικόνα αυτή διαμορφώνει την εικόνα μας για τους Αλλους, τους «ξένους». Οι έρευνες δείχνουν αρνητική εικόνα για τους Αλλους ιδιαίτερα όταν δεν είναι λευκοί και προέρχονται από φτωχές χώρες. Είμαστε ρατσιστές; Δεν είναι τόσο απλό.
Αν δούμε τις σχετικές έρευνες σε ζητήματα ατομικών ελευθεριών, σχέσεων των δύο φύλων, έμφυλων ταυτοτήτων, γάμου, έχουμε μια διαφορετική εικόνα. Θα λέγαμε ότι οι Ελληνες είναι πιο φιλελεύθεροι. Μπορεί να μη βιώσαμε ως κοινωνία, λόγω της απριλιανής δικτατορίας, τα δυτικά κινήματα των δεκαετιών του 1960 και, εν μέρει, του 1970, ωστόσο οι Ελληνες, ιδιαίτερα οι νέοι, δηλώνουν σε γενικές γραμμές ανεκτικοί στα ζητήματα αυτά. Προφανώς όχι όλοι. Οι γυναικοκτονίες –και όχι μόνο– το μαρτυρούν. Μια πλειονότητα όχι τόσο ισχυρή όσο στο προηγούμενο ζήτημα.
Τέλος, έχουμε συνθετότερη εικόνα για το κράτος και τον ρόλο του. Δυσπιστία γι’ αυτό, για το προσωπικό του, για την αποτελεσματικότητά του. Ετσι οι Ελληνες βλέπουν με ανακούφιση κάθε μέτρο, όπως η ψηφιοποίηση, που μειώνει τη γραφειοκρατία.
Ταυτόχρονα, δηλώνουν ότι προτιμούν να δουλεύουν εκτός Δημοσίου. Ασφαλώς, πάρα πολλοί συνεχίζουν να αναζητούν θέση στο Δημόσιο. Αυτό εξηγείται από την αγορά εργασίας ιδιαίτερα στον ιδιωτικό τομέα. Τέλος, τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα με την κρίση και την πανδημία, η πλειονότητα τάσσεται υπέρ του κρατικού παρεμβατισμού σε κρίσιμους τομείς, όπως η ενέργεια, η παιδεία, η υγεία.
Λόγος αντιφατικός αναμφίβολα. Μπορεί να μας αρέσει ή να μη μας αρέσει. Προσωπικά θεωρώ τον φράχτη στον Εβρο ήττα του δυτικού πολιτισμού. Ξέρω όμως ότι κάτοικοι της περιοχής –και φαντασιακά άλλοι, αλλού– αισθάνονται ασφαλέστεροι. Λόγος όχι αυτονόητα συντηρητικός, που δεν σημαίνει στρατηγική ήττα των ιδεών της Αριστεράς. Λόγος που διαρκεί, σε κάποια σημεία αλλάζει προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, Λόγος, στοιχεία του οποίου, ανάλογα με τη συγκυρία, βαραίνουν λιγότερο ή περισσότερο στον δημόσιο λόγο και παράγουν πολιτικά αποτελέσματα.
Ο δεσπόζων Λόγος δεν φταίει για τη νίκη ή την ήττα κανενός. Μετράει η γνώση και η χρήση του. Ο Κ. Μητσοτάκης επένδυσε στην ασφάλεια, αυτο-προβάλλεται ως φιλελεύθερος, υποσχέθηκε ενίσχυση του ΕΣΥ. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πλεονεκτεί γιατί δεν μπαίνει σε ιδεολογικά καλούπια. Προσωπικά νομίζω ότι τον βόλεψε η συνύπαρξη διαφορετικών ιδεολογικά ομάδων στη Ν.Δ. Αντίθετα, τα κόμματα της αντιπολίτευσης αντέδρασαν αμήχανα και αδέξια στον Λόγο αυτό. Ιδιαίτερα ο ΣΥΡΙΖΑ υιοθέτησε έναν λόγο ασαφή, ενίοτε ανερμάτιστο, στα ζητήματα αυτά.
Στις εκλογές σπάνια ψηφίζουμε ένα κόμμα για το σύνολο της πολιτικής του. Πολλοί ψήφισαν με γνώμονα το μικρότερο κακό. Ζητούμενο για τα κόμματα που θέλουν να μετασχηματίσουν την κοινωνία, να έχουν σαφή εικόνα του δεσπόζοντος Λόγου. Η αλλαγή δεν γίνεται χωρίς τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους. Οι άνθρωποι φτιάχνουν την Ιστορία τους, μας είπε ο Μαρξ, αλλά σε συνθήκες κληρονομημένες από το παρελθόν.
*Καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των Συντακτών
